Het was niet ver van Brussel-Centraal. Een statig gebouw. Uit de portiek staken twee benen. Op afstand was het een mooi beeld, maar voor een memorabele foto moest ik dichterbij. Pas toen zag ik dat de benen aan een slapende vrouw toebehoorden die ofwel dronken was, ofwel bedelaar, en waarschijnlijk allebei. De scène werd er alleen maar fotogenieker van. Ik heb niet afgedrukt.
Later die dag deed ik dat wel, op een andere plaats. Een vrouw zat op een trap. Kleurige kleding op witte traptreden, en verder geen mens in de buurt: van bovenaf een aantrekkelijke plaat. Ik ging een paar treden naar beneden, nam de foto met de rug van de vrouw naar me toe en daalde de trap verder af. Haar passerend, zag ik een kartonnen bekertje bij haar voeten. Erin een paar muntjes. Nog een bedelaar, hoewel ze op de rug gezien iemand leek die even zat te rusten. De foto was niet verkeerd, maar ik heb ze gewist en een euro in de beker geworpen.
Fotograferen van mensen op straat
Wat mag wel bij straatfotografie en wat mag niet? Aan welke regels moet je als straatfotograaf voldoen? Hoe staat het met de wetgeving? Het zijn vragen die ik me geregeld stel op straat. Mag je mensen op straat op de foto zetten zonder hun toestemming? En als je dat doet, mag je die foto publiceren? Op je website zetten of op Instagram? Of zelfs verkopen? Op al die vragen kun je, afhankelijk van de omstandigheden, zowel ja als nee antwoorden.
>>> Dit is een ouder artikel. Lees hier over de wetgeving rond de GDPR of AVG. <<<
Er zijn twee soorten regels: de wetten die de overheid oplegt en de beperkingen die je jezelf stelt. Als het om wetgeving gaat, kan het ingewikkeld worden. Het land waar je fotografeert is maatgevend. In België geldt het recht op afbeelding, in Nederland het portretrecht en in de marge speelt privacywetgeving een rol. Ik ken Burkina Faso niet, maar ik kan me voorstellen dat ze daar wat minder moeilijk doen over privacy dan in het rijke Westen. En zelfs in dat rijke Westen wordt met meerdere maten gemeten, want Duitsland heeft strengere wetten dan de Benelux-landen.
In veel Europese landen, waaronder Nederland en België, geldt dat je mensen op straat ongevraagd mag fotograferen. Je in de openbare ruimte begeven wordt gezien als stilzwijgend toestemming geven om gefotografeerd te worden. Staat iemand veeleer toevallig op de foto, is het doorgaans geen probleem om de foto te publiceren. Desondanks kan iemand zich daartegen verzetten als hij of zij kan aantonen een “redelijk belang” heeft, zoals dat in Nederland heet, om publicatie tegen te gaan. Dan gaat het dus over privacy. De rechter kan hierover beslissen. Is iemand het hoofdonderwerp, heb je in alle gevallen toestemming nodig. Die mag de persoon in kwestie mondeling geven, maar schriftelijk is handiger. Zo’n papieren toelating heet model release.
Een begrijpelijke uitleg van de Belgische situatie vind je op de website van de privacycommissie. De Nederlandse situatie lijkt op de Belgische en wordt op deze website met de nodige nuances uitgelegd.
*** Lees verder onder de foto ***
Wat is herkenbaar?
De theorie is helaas gemakkelijker dan de praktijk. Bij straatfotografie is de grens tussen toevallig en als hoofdonderwerp in beeld zijn, weleens troebel. Wanneer je een straatbeeld fotografeert met drie mensen van wie er een veel prominenter, scherper en herkenbaarder in beeld is dan de andere twee, is deze persoon dan het hoofdonderwerp?
En wat is een hoofdonderwerp eigenlijk? Wat betekent herkenbaarheid? Ik kies geregeld voor het fotograferen van een stedelijke omgeving en vind het fijn als er iemand door het beeld loopt, zodat het geen dode plaat wordt. Die persoon is misschien herkenbaar en prominent aanwezig, maar daarmee voor mij als fotograaf nog niet het hoofdonderwerp. Hij of zij kan daar echter anders tegenaan kijken.
Werken met een model release is niet eenvoudig en in veel gevallen ondoenlijk. Wie kent er een straatfotograaf die een pak contracten in zijn cameratas meezeult en na een candid shot zijn onderwerp een A4 en een pen onder de neus duwt? Probeer maar. De kans is niet ondenkbeeldig dat het papier met de wind vertrekt en de pen nadien in je oog wordt teruggevonden.
Daar komt mogelijk een inbreuk op auteursrecht bij. Op zich heb je als fotograaf het auteursrecht op je foto. Maar op affiches, architectuur, kunstwerken en tal van andere zaken die voor je lens verschijnen, kan ook auteursrecht rusten. Het vastleggen daarvan, of het publiceren van die foto is niet onder alle omstandigheden toegestaan.
Er is meestal geen probleem als zo’n object “toevallig” in beeld is en niet het onderwerp van de foto vormt. Maar wat is toeval bij straatfotografie? Ik weeg af bij het componeren van de foto. De levenloze elementen in het beeld zijn lang niet altijd toeval, maar door de fotograaf bewust gekozen.
Mijn eigen regels voor straatfotografie
De wetgeving is dus knap ingewikkeld en de komende Europese privacywetten maken het niet eenvoudiger. In het slechtste geval zijn de regeltjes onwerkbaar, in het beste geval voer voor potentieel oeverloze juridische discussies.
Om me het leven niet onmogelijk te maken, bepaal ik voor mezelf wat mag en wat niet mag in straatfotografie. Daarmee begeef ik me vooral op het vlak van ethiek, en zulke regeltjes zijn voor mij en mogelijk ook de geportretteerden veel werkbaarder.
- Ik vermijd foto’s van mensen in een overduidelijk kwetsbare of gênante situatie. Daarom heb ik aan die Brusselse tafereeltjes waarmee ik dit artikel begon geen foto’s overgehouden. Als ik iemand herken als bedelaar, ernstig zieke of zwaar gehandicapte, dan houd ik mijn camera weg. Je hebt grensgevallen: wat voor de een gênant is, is dat niet voor de ander. En een rolstoelgebruiker wil ook niet altijd worden behandeld als iemand die per definitie zielig is. Maar ik probeer dit zo gewetensvol mogelijk te benaderen. Bij twijfel druk ik niet af.
- Mocht iemand zichzelf op een foto herkennen, aan kunnen tonen dat hij of zij ook werkelijk deze persoon is, én bezwaar maken tegen publicatie, dan gaat de foto van de website. Ik ben altijd per mail bereikbaar en reageer snel.
- Ik bied via webwinkels geen foto’s te koop aan waarop mensen, zonder hun toestemming, herkenbaar in beeld staan. Ik verdien dus geen geld met het gezicht van anderen.
Ergens is mijn regel vrij simpel: zou ik er zelf een halszaak van maken als ik op dezelfde manier werd gefotografeerd als de persoon op mijn foto? Nee? Dan maak en (als de plaat in orde is) publiceer ik de foto, zolang aan de drie regeltjes hierboven is voldaan.
Te veel respect zou het einde van alle creativiteit betekenen. Maar enig respect moet je wel tonen voor je onderwerp, zelfs al heb je het zonder toestemming gefotografeerd.